Eğitim, hem kendi içinde bir insan hakkıdır, hem de diğer insan haklarının gerçekleşmesi için vazgeçilmez bir araçtır. Hem eğitim hakkının hayata geçmesi, hem de eğitim yoluyla diğer insan haklarının gerçekleşmesinin yolunun açılabilmesi için, herkesin temel eğitime parasız erişebilmesi gerekir.
Herkes İçin Eğitim Dünya Bildirgesi temel öğrenme ihtiyaçlarını şu şekilde tanımlar: “Okuma yazma, sözel ifade, hesap ve problem çözme gibi asli öğrenme ihtiyaçları ile insanoğlunun hayatta kalmak, kapasitesini tam anlamıyla geliştirebilmek, haysiyetli bir biçimde yaşayabilmek ve çalışabilmek, gelişime ve kalkınmaya tam anlamıyla katılabilmek, yaşamının kalitesini artırabilmek, bilinçli karar alabilmek ve öğrenmeye devam edebilmek için ihtiyaç duyulan bilgi, beceriler, tutumlar ve değerler.”
İlköğretim, temel eğitimde tarif edilen bilgi ve becerilerin kazanılmasında çok önemli bir yere sahiptir.
Türkiye’nin 1994 yılında onayladığı Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin (ÇHS) 28. maddesinde taraf devletlerin çocuğun eğitim hakkını fırsat eşitliği temelinde tanıdığı belirtilir. Sözleşme, taraf devletlerin zorunlulukları arasında “ilköğretimin herkes için zorunlu ve parasız hale getirilmesi”ni açıkça belirtir.
Anayasa’nın 42. maddesine göre eğitim Türkiye Cumhuriyeti çatısı altında yaşayan herkes için bir haktır ve kimse bu haktan yoksun bırakılamaz. Aynı maddede, ilköğretimin kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğu da belirtilmiştir.
Milli Eğitim Temel Kanunu’nun 7. maddesi ilköğretim görmenin her Türk vatandaşının hakkı olduğunu, 8. maddesi ise eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkan eşitliği sağlanacağını ifade eder.
Parasız temel eğitime erişim hakkı devletlere çok önemli sorumluluklar yükler. Temel eğitim veya ilköğretimin mevzuatta zorunlu ve ücretsiz kılınması, tek başına, düşük kayıt oranları ile yüksek devamsızlık, sınıf tekrarı ve okulu terk oranlarının önüne geçemeyebilir. Bu sorunların altında yatan nedenler arasında, ailelerin tutumları, doğrudan veya dolaylı giderlerin yüksekliği, eğitim sisteminin çalışan çocukları kapsayacak esnekliğe sahip olmaması, ayrımcılık, okul ve çevresinin yetersiz ve sağlıksız fiziksel koşulları, şiddet, aşırı rekabetçi eğitim, çocukların istek ve ihtiyaçlarını, içinde bulundukları koşulları gözetmeyen ve kalitesiz eğitim ile çatışma ve kriz ortamlarının varlığı sayılabilir. Dolayısıyla, devletler, bu haktan sınırları içinde yaşayan tüm bireylerin yararlanabilmesi için gerekli olanakları sağlamakla yetinmemeli, bu hakkın önündeki engelleri kaldırmalı ve tekrar oluşmamaları için gerekli önlemleri almalıdır.
Buna paralel olarak devletler, kendi kontrolleri dışında nedenlerle haklarını gerçekleştiremeyecek durumda olan birey veya gruplara bu konuda özel bir hak tanıma yükümlülüğünü de taşır. Kız çocuklar, engelli çocuklar, özgürlüğünden yoksun çocuklar, göçmen, mülteci, azınlık konumundaki çocuklar, çalışan çocuklar, kırsal alanda yaşayan, düşük gelir düzeyine sahip ailelerin çocukları, eğitime erişimde hak ihlaline uğrama riski yüksek çocuk gruplarıdır. Devlet özel eğitim ihtiyacı olan ya da özel bir durum içerisindeki çocukların eğitime erişim haklarından yararlanmasını sağlamak için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.
Uluslararası hukuk belgelerine göre, devletler temel eğitim ya da ilköğretim dışındaki kademelerde de bazı yükümlülükler taşır. ÇHS’nin 28. maddesine göre devletler, ortaöğretim sistemlerinin tüm çocuklara açık olmasını sağlar ve gerekli durumlarda mali yardım yapılması ve öğretimi parasız kılmak gibi uygun önlemleri alırlar. Aynı maddeye göre, uygun bütün araçlar kullanılarak yükseköğretim de yetenekleri doğrultusunda herkese açık hale getirilmelidir.
İlgili başlıca belgeler:
Herkes İçin Eğitim Dünya Bildirgesi (İngilizce)
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (Türkçe, İngilizce)
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslar arası Sözleşmesi, Genel Yorum 13: Eğitim Hakkı (Türkçe, İngilizce)
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
Milli Eğitim Temel Kanunu
Çarş. Mayıs 13, 2009 5:59 pm